Zamek Nové Město nad Metují

Po nim novoměstskie dobra należały do Pernštejnów, którzy między innymi przyczynili się do odnowy zamku. Wybitnymi właścicielami w historii tej rezydencji byli w drugiej połowie XVI wieku Stubenbergowie. Dokonana pod ich kierunkiem przebudowa zamku na renesansowy pałac, widoczna jest w szczegółach do dnia dzisiejszego.

Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej w latach 1651 – 1660 doszło do znaczącej, tym razem wczesnobarokowej przebudowy, którą przeprowadzili następni właściciele – szkoccy Lesliowie. Oni to zatrudnili do pracy włoskich budowniczych. Byli nimi Carlo Lurago, Domenico Rossi i Fortunato Duretti. W 1802 roku wymarł po mieczu ród hrabiów Lesliów i zamek nie był przez swych właścicieli na stałe zamieszkany. Właściciele z rodów Dietrichstein-Proskau-Leslie, Attems i Lamberg przebywali w zamku okazjonalnie.

W czerwcu 1812 roku zatrzymał się tu car rosyjski Aleksander I, jadąc na spotkanie członków koalicji antynapoleońskiej (król Prus, kanclerz Austrii). 

Zamek niszczał i dopiero w 1908 roku położyli temu kres przemysłowcy tekstylni, bracia Josef Bohumil i Cyril Adolf Bartoňowie, z pobliskiego Náchodu. Nowi właściciele kupili zamek z zamiarem stworzenia z niego godnej i reprezentacyjnej siedziby dla swych rodzin. Zadanie całościowej rekonstrukcji i przystosowania obiektu do zamieszkania zostało powierzone renomowanemu architektowi Dušanowi Jurkovičowi. Prace budowlane zakończono w 1911 roku, zaś aranżacja niektórych wnętrz w stylu secesyjnym trwała aż do 1913 roku. W 1912 roku ród Bartoňów został nobilitowany i przyjął przydomek z Dobenína. W 1910 roku, kiedy Cyril Bartoň zakupił zamek i majątek Zbraslav u Prahy, gdzie się ze swą rodziną przeprowadził, bracia odstąpili od zamiaru wspólnego zamieszkania. Architekt Jurkovič nie tylko zmodyfikował wnętrza i plenery w duchu epoki oraz zgodnie ze swą koncepcją przekształcenia niszczejącej budowli historycznej w reprezentacyjną siedzibę, ale wyposażył ją w urządzenia techniczne i zmodernizował. Do całego zamku doprowadzono elektryczność, centralne ogrzewanie, telefon, zbudowano łazienki, nowoczesne kuchnie, a także windę do przewozu osób i żywności.

Ze starej wieży ciśnień, stojącej na brzegu rzeki pod południowo – zachodnim skrzydłem zamku i od 1688 roku przez 219 lat zaopatrującej w wodę zamek, pański browar i miasto, uczyniono elektrownię wodną dostarczającą elektryczność. Elektrownia ta, z technicznym wyposażeniem firm Štorek (Turbina Kaplana) i Bartelmus-Donát z Brna (alternator), zmodernizowanym w latach 30. XX wieku, funkcjonuje i produkuje prąd do dnia dzisiejszego. W okresie pierwszej Republiki (między I i II wojną światową) do dokonań Jurkoviča w zakresie aranżacji wnętrz nawiązał architekt Pavel Janák, przy współpracy z artystami Heleną Johnową, Marią Teinitzerową i Františkiem Kyselą, tym razem w stylu art déco. Ostatnie funkcjonalistyczne zmiany Janáka pochodzą z lat 1940 – 1941. Obaj architekci mieli do dyspozycji najwyższej jakości materiały oraz współpracowali z najlepszymi artystami i dostawcami tamtych czasów. Obecnie, po ponad czterdziestoletniej przerwie, zamek ponownie stanowi majątek rodziny Bartoň – Dobenín. Został przez państwo zwrócony właścicielom razem z pozostałym majątkiem w 1992 roku. Zamek jest udostępniony dla zwiedzających (w określonych warunkach przez cały rok) w pełnym zakresie, jak w okresie kiedy znajdował się pod administracją państwową. Zwiedzający mogą obejrzeć oryginalne wnętrza autorstwa Jurkoviča i Janáka, kolekcję tekstyliów M. Teinitzerowej i ceramikę H. Johnowej. Pozostałe kolekcje dzieł artystycznych tworzą prace następujących artystów: F. Bílek, P. J. Brandl, J. Čermák, A.Hudeček, B. Jaroněk, J. Kupecký, J. Mánes, J. Mařák, J. V. Myslbek, V. Nechleba, V. Sedláček, K. Škréta, O. Španiel, J. Štursa, M. Švabinský, J. Úprka i inni.

W latach przed I wojną światową, rozległymi zmianami i rewitalizacją pod kierunkiem architekta Jurkoviča objęto także ogród zamkowy. Jurkovič oprócz dokonanych modyfikacji architektonicznych, zaprojektował tu ogrzewaną oranżerię i system wodny, podłączony do rzeki Metui, przeznaczony do nawadniania, do zaopatrywania fontanny i innych elementów wodnych. Część górna, bardzo blisko zamku, była rozczłonkowana tarasami z klombami i drewnianymi płotkami. Drewnianym krytym mostem, ozdobionym w duchu wschodniomorawskiej architektury ludowej, którymi Jurkovič inspirował się w trakcie jego budowy w 1911 roku, można przejść do dolnej części ogrodu. Ta podzielona jest na trzy części. Prawa część za oranżerią pełni funkcję uprawną (zaopatrującą) i ma za zadanie dostarczać kwiaty, warzywa i inne rośliny. Lewa część jest pomyślana jako sad owocowy i znajdował się tu kort tenisowy i basen. Środkowy parter z boskietami, ornamentalnymi kompozycjami roślinnymi i barokową fontanną pełni funkcję ozdobną. W jego skład wchodzi „teatron“ z kamiennymi figurkami z „Galerii karłów“. Razem z pozostałymi rzeźbami, które znajdują się przed głównym wejściem do zamku, powstały one w pracowni barokowego rzeźbiarza Matthiasa B. Brauna w pierwszej ćwierci XVIII wieku. Miejscem ich pierwotnego przeznaczenia jest kompleks barokowego wielmoży, hrabiego F. A. Sporcka w Kuksie. Architekt Jurkovič wybrał je w celu upiększenia i uatrakcyjnienia novoměstskiego kompleksu zamkowego. Novoměstski ogród zamkowy jest reminiscencją włoskich ogrodów barokowych, jednak z zauważalnymi elementami obowiązującej wówczas maniery secesyjnej, zwłaszcza w pierwotnej koncepcji architekta Jurkoviča w geometrii klombów i ich sadzenia. Jest też ostatnim formalnie założonym tego rodzaju ogrodem zamkowym na obszarze Czech do końca XX wieku.

Zaaranżowane przez architektów Jurkoviča i Janáka wnętrza mają ogromną wartość jako przykład dla współczesnych adaptacji budowli historycznych i dla rozwoju opieki nad zabytkami. W trakcie realizacji swej nowoczesnej koncepcji artystycznej w maksymalny sposób respektowali oni wartość artystyczną i zabytkową starszego wystroju wnętrz, które w zakresie jaki umożliwiał stan zachowania i zgodnie z wolą właściciela, pozostawili dla następnych generacji.

Północa główna wieża zamkowa tzw. „Máselnica“, licząca 30 sążni wysokości (53m), ma na wysokości 25 m krytą galeryjkę, z której rozpościera się widok na rozległą okolicę oraz na panoramę Karkonoszy i Gór Orlickich. Wystrój wewnętrzny wieży w postaci muszlowych nisz, bogato uformowanych stiukowych medalionów z wizerunkami władców rzymskich i herbami rodowymi małżonków nad drzwiami, pochodzi z drugiej połowy XVII wieku. Schody z czerwonego ksylolitu były poddane rekonstrukcji w 1909 roku, tak samo jak parapet galeryjki wieży, zegar na wieży z dwoma cyferblatami o średnicy 1,5m i dwoma cymbałami o wadze 66 i 45 kg, które swym „głosem“ systematycznie przypominają, że czas nagli. Druga wieża, wznosząca się pierwotnie nad wschodnim narożnikiem do wysokości wymienionej galeryjki, w trakcie zdobywania zamku w marcu 1628 r. zawaliła się po wybuchu prochu strzelnicznego, który się w niej znajdował. Mówi się, że zginęło wówczas 150 osób znajdujących się w jej pobliżu. Nie wszystkie osoby zostały odnalezione.

Włoscy mistrzowie architekci i sztukatorzy, uczestniczący we wczesnobarokowej przebudowie zamku w drugiej połowie XVII wieku, tak samo jak F. V. Harovník swymi malowidłami al fresco, brali udział w pracach budowlanych i ozdabianu innych rezydencji szlacheckich w tej okolicy. Przykładem jest zamek w niedalekim Náchodzie, gdzie w tym samym celu pracowali dla Ottavia Piccolominiego de Aragona, księcia z Amalfi, współbojownika Waltera hrabiego Leslie w armii cesarskiej, inicjatora i współczestnika egzekucji w Chebie w 1634 r.

Pomieszczenia na drugim piętrze w północno – wschodnim skrzydle służyły w XIX wieku, kiedy zamek nie był na stałe zamieszkany przez swych właścicieli, jako tzw. „pańskie mieszkanie“ (czes. Panský byt). Pokoje te, urządzone w stylu epoki, były przygotowane na okazjonalne wizyty właścicieli lub ich gości. Można zatem przypuszczać, że tutaj przyjęto cara rosjskiego Aleksandra I podczas jego wizyty na zamku w 1812 roku. Pozostałe pomieszczenia zamku były w tym okresie wykorzystywane w celach administracyjnych i gospodarczych oraz wynajmowane urzędom państwowym, a także kościelnym na mieszkania i biura. W salach na drugim piętrze północno – wschodniego skrzydła w ciągu XIX wieku organizowano bale towarzystw, wystawy i rocznicowe posiedzenia.